بەشێک لە شارەزایان لە ئەمریکا و وڵاتانی خۆرئاوا رایانوایە کە داعش و رادیکالیزم تەنها هێزگەلێکی سەربازی کوشندە نین تەنها لەڕێگەی هەڵمەتە سەربازییەکان و رزگارکردنی ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتیان کۆتاییان پێبهێنرێت، بەڵکو داعش و ئیسلامییە توندڕەوەکان بەرلەوەی هێزێکی چەکداریی بن؛ هێزێکی ئایدۆلۆژی و بیروباوەڕامێزن؛ بۆیە جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە لێکۆڵینەوە و توێژینەوە لەبارەی جیهادییە بیانییەکانەوە دەروازەیەکی گرنگە بۆ دۆزینەوەی شوناس و کاریگەری لەسەر راکێشانی توندڕەوە ئیسلامییەکان و جیهادییەکان بۆ ناو داعش.
وردبوونەوەو راڤەکاری سەبارەت بە کۆی ئەو هێز و تۆڕە یەکانگیرەی داعش و یان توندڕەوەکان تێکڕا راماندەگرێت لەبەردەم کۆمەڵێک روانین و دنیابینی جیاواز و ئەکادیمیدا بۆ پتر تێگەیشتن لەشوناسی هێزێکی ئایدۆلۆژی و هزرئامێزی خەلافەتگەراییەکەی داعش و تۆڕەکانی تیرۆر لەخۆرهەڵات و خۆرئاوا.
پرۆفیسۆر سباستیان گۆرکا جێگری سەرۆکی پەیمانگەی سیاسەتە جیهانییەکان لە واشنتۆن دی سی لە چاوپێکەتنێکمدا لەگەڵیدا لە کۆنگرێس، وردتر و فرە رەهەندانەتر دەڕوانێتە ئەو کڵێشەسازییە بیروباوەرگەرایی یان شوناس بەخشینە لەناو جیهادییەکاندا لەڕێی ئایدۆلۆجیای جیهادەوە:
" بەڵام لەم 20 ساڵەی دواییدا زۆر شت پەیوەندی هەبوو بە رێژەیی ئەخلاقیات و فرە کولتوریی و ئەو ئایدیایەی کە دەڵێت مانای چییە ئەگەر من بەریتانی بم، یان ئەڵمانی یان ئەمریکی، ئەم وابەستەییە بە شوناسەوە لاواز بووە، ئەگەر بە گەنجێک بڵێیت تۆ بە دوای شوناسی خۆتدا دەگەڕێیت ئیتر لە فەرەنسا یان بەریتانیا بژی من شوناست پێ دەبەخشم و دەبیت بە موجاهید و جەنگاوەری خودا،..ئەمە شتێکی سەرنجڕاکێشە، لەبەرئەوە بۆئەوەی خەڵک هەستی نەجوڵێت یان بێ هێز نەبێت بەرامبەر شوناسەکانی دیکە بەتایبەتی شوناسی جیهادی پێویستە شوناسێکی پۆزەتیڤ ببەخشین بە نەتەوەکانی خۆرئاوا".
ئەم تێڕوانین و شیکردنەوەی سپاستیان گۆرکا سەبارەت بە گەڕان بەدوای شوناس و سەرنجڕاکێشیدا؛ سەنگ خستنە سەر دیوێکی دیکەی شارەوەی ئەو هۆکارە گەورانەیە کە وا لە موسڵمانێکی توندڕەو یان کەسێکی ئاسایی یان گەنجێکی خۆرئاوایی دەکات بچێتە ناو داعشەوە. بەخشینی شوناس و سەرنجڕاکێشی لە کڵێشەسازییەکی میدیایی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگیادا بەرهەمهێنەری ناوبانگ و جیاوازی و سەرنجڕاکێشییە لەناو پانتاییەکدا کە شوناس و سەرنجراکێشی بۆتە کارێکی ئەستەم دانسقە. جیهادییەکان لەڕێی فەنتازیا و یۆتۆبیای شوناسی پاڵەوانەوە، سەنجیڕاکێشی لە چەندین ئاستدا بەگەڕدەخەن، هەر لە پۆشاکی جیاوازی جیهادییەکانەوە، تا پرسی سێکس و دەستکراوەیی و دەستڕۆیشتوویی لە زۆرترین هەبوونی ئافرەت وەک کەنیزەک و کۆیلەی سێکسی، هاوکات وەک پاڵەوان کە دەتوانن رووبەڕووی دەسەڵات و رژێمەکان و ناعەدالەتی و بە بڕوای خۆیان بەڕەنگاری بەدڕەوشتی ببنەوە بە چەک و توندڕەویی. هاوکات پەنهانگیری و نیهێنیئامێزی و خۆدەرخستنیش دەبنە کۆمەڵە کردەوەگەلێکی سەرنجڕاکێش و شوناسبەخش بۆ جیهادییەکان. دەرئەنجام جیهادییە بیانییەکان ئەو شوناس و سەرنجڕاکێشییە لەئاستێکی هەم ترسناک و هەم فەنتازیدا بەکاردەهێنن.
نیشتەجێبوون و پەیوەندی توندوتۆڵی جیهادییە بیانییەکانی ناو داعش لە موسڵ و رقەو سەرجەم ئەو ناوچانەی کە کۆنترۆڵیان کردووە لەزاری ئەبو سەعدەوە جێی ئاماژەو وردبونەوەی زیاترە:
"لێرە لەم گەڕەکەو گەڕەکە شیعەنشینەکانی دیکە کە دانیشتوانەکەی بەجێیانهێشتووە ژیانێکی تازە هەیە...دەیان خانووی شار کە چەندین ساڵە خەڵکی شیعە مەزهەب و سوننە مەزهەب بەیەکەوە تێیاندا نیشتەجێبوون، ئەمڕۆ بوون بەماڵی ئەو موجاهیدانەی بەزاراوە جیاجیاکانی تورکی دەدوێن، ئێرە شاری نوێی ئەوانە". ئەمە وتەی ئەبو سەعدە کە بەدوو دەستی لەرزۆکەوە باس لە جیهادییە بیانییەکانی ناو تەلەعفەر و دەوروبەری دەکات.
جیهادییە بیانییەکانی ناو داعش
بەپێی دوایەمین راپۆرتی دەزگای هەواڵگیری ئەمریکاکە لەمانگی 4 ی 2016 دا بڵاوکراوەتەوە؛ 42.900 شەڕکەری بیانی لەناو هێزەکانی داعش و گروپە تیرۆریستییەکانی دیکەدا هەن، کە لە 120 وڵاتەوە هاتونەتە ناویانەوە، هاوکات 7.900 شەڕکەر لەوانە لە وڵاتانی خۆرئاواوە چوونەتە ناو ئەو گروپە تیرۆریستیانەوە، وەک فەرەنسا و ئەڵمانیا، تورکیا، بەریتانیا.
بەڵام زوربەی هەرە زۆری ئەو چەکدارە بیانیانە لە وڵاتانی عەرەبییەوە هاتوون، وک وڵاتی تونس، سعودییە، ئوردون، مەغریب و لوبنان.
ئاشکرایە چەکدارە بیانییەکانی ناو داعش و گروپە تیرۆریستییەکان لەتۆڕێکی پەیوەندی تۆکمە توانیویانە بگەنە سوریا و عێراق، کەواتە چ ستراتیژێکی سەربازی و سیاسی و ناوچەیی لە 2014 ەوە تا ئێستاکە لەئارادا بووە بۆ راکێشان و کۆکردنەوەی ئەو هەموو جیهادییە لەعێراق و سوریا؟ دوابەدوای یەکلایبوونەوەی شەڕەکانی بۆسنە و هێرزۆگۆڤینیا و بڵاوبوونەوەی ئەفغان عەرەبەکان لەروسیا و ناوچەکانی دیکە، هاوکاتی لاوازبوونی ئەلقاعیدە و پەرتەوازەبوونی ناوەندگیری ئەم گروپە بەهێزە، هێزێکی وەکو داعش دەبێتەوە بە ناوەندە موگناتیزییەکە بۆ کۆکردنەوەی جیهادییە توندڕەوەکان لە گۆڕەپانێکی راستەقینەی وەک خەلافەتەکەی داعش و گۆڕەپانێکی فەنتازی وەک یۆتۆبیای جیهاد و خەلافەت و کۆنترۆڵکردنی دنیا.
بەکر عەلی نوسەر و شرۆڤەکاری کورد لە ئەڵمانیا رایەکی جیاوازی هەیە و دەڵێت "هەموو تەوژمێکی رادیکالیزم پتەوبوونی لەوەدایە کە بتەوێت بە هێز چارەسەری بکەی" . هەروەها دەڵێت "هەر کاتێک بتەوێت بەهێز مامەڵە لەگەڵ تەوژمێکی رادیکالیزمی وەک داعش و سەلەفیزم یان فەناتیزمی ئاینیدا بکرێت، ئەوان زیاتر پتەودەبن، چونکە بزوتنەوەیەکی لەوجۆرە بزوتنەوەیەکی چەکداریی رووت نییە، بەڵکو ناوەخنکراوە بە عەقیدەو دۆگما و ئایدۆلۆژیا، واتە دۆگمایەکی ئاینی هەیە کە باوەڕێکی میتافیزکیان هەیە کە ئەو شەڕەی کە دەیکەن لە پێناو خوادایە....." ئەم شیکاری و توێکارییەی بەکر عەلی پتر قوڵبونەویە بۆ ناو ئەو هێزەی کە تەنها هێزێکی تیرۆریستی نیە، بەڵکە هێزێکی ئایدۆلۆژی و ستراتیژییە کە کۆڵەکەکانی لەئێستادا دانەکوتیوە بەڵکو کۆڵەکەکانی رابردوو و ئێستاش بەکاردەهێنێت بۆ پتەوکردنی پایەکانی ئایندەی خۆی.
سەبارەت بە هەنگاوەکانی دوای شکستی داعش بەکر عەلی دەڵێت "دەبێت هەنگاوێک لەهەنگاوە گرنگەکانی دواتری ئەو قۆناغە بریتی بێت لەوەی کە پرۆگرامێکی گەورەی وەک شەڕکردن لەگەڵ فیکری داعشیزمدا بەشێوەیەکی گشتی رێکبخرێت بۆ رووبەڕووبونەوەی ئەو تەوژمە. ئەگەر نا کۆتاییپێهێنانی چەکدارێکی داعش نابێتە مایەی کۆتاییپێهێنانی فیکریی داعشیزم" .
کاریگەرییەکانی داعش لەخۆرئاوا بە تایبەتی لەناو موسڵمانە توندڕەوەکاندا و کاریگەری فیکری جیهادیزمی توندڕەوانەی داعش لەسەر زۆرێک لە موسڵمانانی وڵاتانی عەرەبی جێی نیگەرانییە.
نوسەر و چالاکوان هۆزان مەحمود دەڵێت "مزگەوتەکان بونەتە شوێنێک بۆ جۆرێک لە هەڵمەتی داکۆکیکردن لە جیهادیزم."
لەوتووێژێکماندا لەگەڵ هۆزان مەحمود لەبارەی کاریگەری بیری جیهادیزم و توندڕەوی لە مزگەوت و قوتابخانە ئاینییەکانی ئەورپادا، هۆزان قوڵتر نیگەرانییەکانی لەو بارەیەوە تاوتوێ دەکات؛ "کتێبی مناڵان لەو مەکتەبە ئیسلامیانەدا کە بە عەرەبی وانە دەدرێتەوە چەندە جەخت لەسەر توندوتیژی دەکەنەوە و تەنانەت ئەگەر یەکێک موسڵمان نەبێت کافرە و ئەوی دی کافرەو کوشتن و سەربڕین و هەموو ئەوجۆرە توندوتیژیانەی کە لەقورئان و فەرمودەکاندا هەیە، لیرەشدا بە جۆرێکی دیکە بە زمانی مناڵانە بەرهەمی دەهێننەوەو هەر لە مناڵییەوە مێشکیان دەشۆنەوە، لێرەدا پشتیوانی سعودییە بۆ جۆرێک لەبەهێزکردنی وەهابیزم لەم چەند ساڵەی دواییدا دەورێکی زۆر گەورەی لەسەر گەنجانی بەریتانیا گێڕاوە؛ بەتایبەتی زیاتر ئەوانەی کە بە رەچەڵەک پاکستانین یان بەنگالی و تونسی و مەراکیشی و جەزائیرین."
دەرئەنجام
ئەگەر پرسیاری گەورە ئەوە بێت؛ بەجیهانیبوونی جیهادیزم لەڕێی شەڕکەرە بیانییەکان و ئەو تۆڕە هاوبەشەوە کاریگەری ترسناکی دروستکردبێت بۆ خولقاندنی شێوازگەلێکی نوێی جیهادگەرایی، ئەوا شرۆڤەکردن و قوڵبونەوە لەو تەونە ئایدۆلۆژی و بیروباوەڕەی کە جیهادییەکان لەکۆمەڵێک ئامانجی هاوبەشدا کۆدەکاتەوە؛ جێی بایەخە.
ئایا گلۆبالیزەکردنی جیهاد خاڵێکی گەورەی وەرچەرخانی تیرۆریزمی ئاینی نیە؟
-ئەگەر ئەم شێوازە لە تیرۆریزم و جیهادگەرایی توانیبێتی شوناسێکی نوێ یان ونبوو ببەخشێت بە ئەوانەی کە بەدوای شوناس و تایبەتمەندی و جیاوزبوون و سەرنجڕاکێشبووندا دەگەڕێن لەجیهانێکدا کە شوناس و سەرنجڕاکێشی لەبەردەم میدیای زەبەلاح و ئەستێرە سینەمایی و هونەریی و سیاسییەکاندا بۆتە کار و کۆششێکی سەخت. ئەوا دەرئەنجام بۆمان دەردەکەوێت کە ناوەندەکانی توێژینەوەو سەرجەم دەزگاکانی هەواڵگیری جیهان بێ ئاگابوون و هیچ شیکردنەوەیەکی ئەکادیمییان لەو بارەیەوە نەبووە.
-ئایا بەرامبەر بەخشینی شوناسنامەی جیهادیی لەلایەن داعش و گروپە
تیرۆریستییەکان، چ شوناسێکی ئەڵتەرنەتیڤی شارستانی و نوێ هەیە توانای بەرەنەگاربوونەوەی هەبێت بەرامبەر ئەو تۆڕە ئایدۆشوناسنامەیەی کە جیهادگەرایی لە فۆرمێکی جیهانیدا بەرجەستە دەکات.
-نیوەی زیاتری وڵاتانی جیهان ماوەی دوو ساڵە جەنگێکی قورسیان بەرامبەر بە داعش لە گۆڕەپانەکانی شەڕدا بەرپاکردووە، کە هەرچی چەک و تەقەمەنی نوێ و قورسە بەکاریان هێناوە، بەڵام تا ئەوڕۆکە نەیانتوانیوە ئەو تۆڕە جیهادییە جیهانییە لەبەریەک هەڵوەشێننەوە کە جیهان لەیەک مەودای جیهادگەراییدا کۆدەکاتەوە؛ بە ئەندازەیەک لە وڵاتانی ئەورپاوە بەرە روسیا و ئاسیا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەشێک لە ئەفریقاو گردبونەوەیان لە گۆڕەپانەکانی جەنگ و گۆڕەپانەکانی تیرۆری جیهادی لە فەرەنسا و ئەڵمانیا و ئەمریکا و وڵاتانی خۆرئاوا.
وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا و روانینی حکومەتی ئەمریکا بەرامبەر بە جیهادییە بیانییەکان و هۆکاری پەیوەندیکردنی کوران و کچانی گەنج بە هێزە توندڕەوەکانی وەک داعشەوە رایانوایە کە "ئەگەر بمانتوانیبایە ئەو پاڵنەرانە لەناوبەرین کە سەرسەختانە هانی ئەوە دەدەن خەڵک بەرەو زەبروزەنگ بگۆڕێن، دواتر دەتوانین ئەو هزرە وێرانکارانە بگۆڕین کە پشتیوانی تیرۆر دەکات وەک شێوازێکی گۆڕان، لەگەڵ شێوازێک بەرەو چاکسازی تاکەکەس و کۆمەڵگە".
بارک ئۆباما دەڵێت: "ئایدۆلژیاکان بە بۆمبەکان لەناونابرێن، بەڵکە بە هزرە باشەکان لەناو دەبرێن- روانگەیەکی پتر سەرنجڕاکێش و پێشبینیکەرانەیە."
سەرچاوەکان:
1-سباستیان گۆرکا؛ چاوپێکەوتن بۆ راپۆرتێکی دەنگی ئەمریکا بەشی کوردی 11/27/2015
2- United States Intelligence Community / foreign fighter infographic
3-لەبەدواداچونێکی تۆڕی رۆژنامەوانی عێراقی(نیریج)و بەسەرپەرشتی رۆژنامەنوس سامان نوح، لەشار پرێس بڵاوبۆتەوە.
4-بەکر عەلی، وتووێژ بۆ هەفتەنامەی رەهەندەکان بۆ دەنگی ئەمریکا.
5-هۆزان مەحمود؛ وتووێژ بۆ هەفتەنامەی رەهەندەکان بۆ دەنگی ئەمریکا.
6-USA State Department